ლუდი საქართველოს მთის წმინდა სასმელი
თრიალეთის ყორღანზე, გასული საუკუნის 30-იან წლებში აღმოჩენილმა ქართული ჭედური ხელოვნების შედევრმა, ვერცხლის თასმა მრავალკომპოზიციანი სიუჟეტით, ჩვენი შორეული წინაპრის თანაზიარობა ძველი აღმოსავლეთის მაღალ ხელოვნებასა და რელიგიასთან კიდევ ერთხელ დაადასტურა.
თასზე შესრულებულია სარიტუალო მსვლელობა წმინდა სასმელით, ის ძვ.წ. XVIII-XVII საუკუნეების საკულტო და სამეურნეო ურთიერთობებზე მნიშვნელოვან მინიშნებებს შეიცავს.
ვერცხლის თრიალეთური თასი ე.წ. უნაკერო ნაკეთობაა, ჩარხზე ერთი მთლიანი ფურცლისგან არის დამზადებული და ამ მხრივაც უნიკალურია. ბრტყელძირა და მუცელფართო სასმისი ორ ნაწილადაა გაყოფილი. დაბალ ფრიზზე დედალ-მამალი ცხრა ფურირემი განაყოფიერების საერთო მინიშნებით ერთი მხრისკენ მიემართება. ზემოთ, მეორე ფრიზზე ოცდაორი ნიღბიანი მამაკაცია, ხელში მაღალი თასებით უფროსი ღვთაებისკენ მიმავალნი. მათ მოკლე ქულაჯები და ჭვინტიანი ფეხსაცმელი აცვიათ – ხეთური ხელოვნების ძეგლებზე გამოსახული ფიგურების მსგავსად. ნიღბები ოსირისის დღესასწაულის წარმმართველ ქურუმთა ცხოველის ნიღბებს წააგავს. უფროსი ღვთაება სავარძელში ზის და მასაც ხელში მაღალი თასი უჭირავს. მის წინ დიდი ფეხიანი ჭურჭელია, ხოლო ჭურჭლის იქით და აქეთ სამსხვერპლო ცხოველები. ღვთაების უკან სიცოცხლის ხეა – ყველა დროის ხალხთა უნივერსალური სიმბოლო…
მეცნიერ-მკვლევართა უმეტესობა, ვინც თრიალეთის თასის სიუჟეტის ახსნას შეეცადა, მიიჩნევს, რომ ის ღვინისთვის უნდა ყოფილიყო განკუთვნილი. ეს ბუნებრივია მეღვინეობის უძველესი ქვეყნისთვის, თუმცა ასევე შეგვეძლო გვეფიქრა, რომ ამ თასს არა მხოლოდ წმინდა სასმელად შერაცხილი ღვინით აღავსებდნენ, არამედ ლუდითაც, რომელიც ასევე წმინდა სასმელად მიიჩნეოდა უძველესი დროიდან და რომლის სამშობლოს ძიებას შუმერთა ქვეყანაში მივყავართ.
ძველი ქართული ტერმინი “ქაშქი” აღნიშნავს ნადუღარი ქერის წვენს, რაც სხვა არაფერია, თუ არა ლუდი. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ქართული “ქაშქ” მიღებული უნდა იყოს შუმერული ტერმინისგან “ქაშ”, რომელიც შუმერში სხვადასხვა სახეობის ლუდის სახელწოდება იყო. იმ დროისთვის შუმერები თვრამეტი სახეობის ლუდს მაინც ხარშავდნენ.
ამ მოსაზრებათა სასარგებლოდ თრიალეთის თასის სიუჟეტი შესაძლოა შევადაროთ იზოლირებულ გარემოში – საქართველოს მთაში შემონახულ საწესო-სარიტუალო დღესასწაულებს.
უძველესი ხალხებიდან ლუდს შუმერების გარდა ხარშავდნენ ხეთები, ეგვიპტელები, ებრაელები, სპარსელები, ურარტუელები და მოგვიანებით სომხებიც. მალე სომხებში ლუდმა დეგრადაცია განიცადა, ხოლო ქართველებში პირიქით, მისი წარმოების კულტურა განმტკიცდა და მთიელთა საკულტო ტრადიციულ წეს-ჩვეულებებში უდიდესი ადგილი დაიჭირა.
დღეს უკვე დანამდვილებით შეიძლება თქმა, რომ ლუდის სამშობლო ძველი ცივილიზაციის აკვანი – შუამდინარეთია. ორიენტალისტმა სემიუელ კრამერმა შუმერში წერილობითი ძეგლის ნაშთებს მიაკვლია – მიწათმოქმედის, ანუ გლეხის კალენდარს, სადაც ვკითხულობთ: “როცა შენ მარცვლის ლეწვას შეუდგები, ხალხი მოამზადე, კალო კარგად მოასწორე, საზიდრები გამართე, პირი გაეხსნება მარცვალს და კევრით გაილეწება იგი, რასაც ხუთი დღე მოუნდები, შემდეგ კი გამოაცხვე კვერები”. ეს ტექსტი ორი გლეხის საუბარს ჰგავს. ლუდზე ტექსტში პირდაპირ არაფერია ნათქვამი, თუმცა ჰამურაბის დროინდელ ბაბილონურ საბეჭდავზე ასახულია ლუდის გამოყენების ცერემონიალი, რომელიც საღმრთო სასმელის ზიარების რიტუალს უნდა გამოხატავდეს.
ამ მოსაზრებისკენ გვიბიძგებს ერთ-ერთი ხეთური საბეჭდავის შედარება თრიალეთის თასთან. აქაც ერთი ფიგურა საგანგებო სკამზე ზის, იქვეა საკრალური ცხოველი, სიცოცხლის ხეთა სქემატური ვარიანტები და დიდი ჭურჭელი, რომლიდანაც ლერწმის ღეროებით მიირთმევენ ლუდს დიდი და მცირე ღვთაებანი. ვფიქრობ, ამ ორი სიუჟეტის შედარებაც ადასტურებს ძველი შუამდინარეთისა და კავკასიის ხალხთა ეთნოკულტურულ ნათესაობას.
ძვ.წ. III ათასწლეულის დამდეგიდან ეგვიპტეში ლუდის წარმოება უკვე ეჭვმიუტანლად დასტურდება. ამ საქმეში პრიორიტეტი ქალებს მოუპოვებიათ.
“ჰამურაბის კანონებში” ლუდს საგანგებო ადგილი აქვს მიჩენილი. სასჯელის უმაღლესი ზომა იყო გათვალისწინებული მელუდისთვის, რომელიც სასმელის ფალსიფიცირებას შეეცდებოდა.
* * *
საჟურნალო სტატია საშუალებას არ გვაძლევს ვრცლად მიმოვიხილოთ ის არგუმენტები, რომლითაც დგინდება, ვისგან უნდა გადმოეღოთ ქართველებს ლუდის წარმოების ტრადიცია. ყველა გზა ძველი აღმოსავლეთისკენ მიდის და ქართული ლუდის გენეზისის უძველესობას ადასტურებს. რატომ შემოინახა მთამ ლუდის მოხმარების ჩვევა და არა ბარმა, ეს უბრალო მიზეზით აიხსნება: საქართველოში უმთავრესი ყურადღება გადატანილი იყო ბარის მევენახეობა-მეღვინეობაზე. სხვათა შორის, ქართული ეთნოგრაფიული მეცნიერებაც იმ ტერიტორიას, სადაც ვაზი ხარობს, ბარად მიიჩნევს, ხოლო სადაც არა – მთად.
კახეთში ხევსურებს, არცთუ იშვიათად, ხატის მამულები გააჩნდათ. იქ კახელებს ღვინოს აყენებინებდნენ და დიდი ხატობისას ხევსურეთში აჰქონდათ. მაგრამ ამას ფრაგმენტული ხასიათი ჰქონდა. მთიელები: ხევსურები, თუშები, მოხევეები და ფშაველები ძირითადად თავიანთი გამოხდილი ლუდით დღესასწაულობდნენ. დღესასწაული კი გაგიხარია, საკმარისად იყო…
ლუდის გამოხდის ტრადიცია საქართველოში დღეს ყველაზე კარგად დაცულია ხევსურეთსა და განსაკურებით თუშეთში. მას აქვს სეზონური ხასიათი და დაკანონებული ვალდებულებები: თუ თუშს შულტობა (იგივე დეკანოზობა, აქ კი რიტუალის ხელმძღვანელობა) მოუწევს, იგი ვალდებულია ავიდეს სალოცავში, ლუდი მოადუღოს და სადღესასწაულოდ მისულთ უმასპინძლოს.
ხევსურეთსა და ფშავში გავრცელებული იყო ხატისადმი მამულის შეწირვის წესი. შემწირველი, ერთ-ერთი დღეობის დროს თავისი მამულიდან წამოიღებდა ერთ მუჭა მიწას და საკლავსაც მიუმატებდა. საკლავს დაკლავდნენ, შემომწირავი მიწას ხატის ეზოში მოაბნევდა და დაილოცებოდა. ამის შემდეგ ეს კაცი მამულზე ხელს იღებდა და იგი უკვე ხატის საკუთრებად ითვლებოდა.
პირიქითა ხევსურეთში გადაიხდებოდა დღეობები “საბურდუხაო” და “საიმედურო”. ამ სახელის მატარებელნი იყვნენ ოჯახები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზთა გამო ამოწყდნენ და მათი მიწა ხატისად იქცა. სანაცვლოდ, ჯვარში მათ სულებს იხსენიებდნენ: მათ მამულებზე მოწეული ქერიდან საგანგებოდ გამოიხდებოდა ლუდი. დანიშნულ საღამოს ხუცეს-დასტურნი ლუდიან კოდთან დადგამდნენ ტაბლებს, აანთებდნენ სანთლებს, ამოიღებდნენ თასით ლუდს და ხუცესი შეუდგებოდა “სულის ხუცობას”, ანუ მამულის გარდაცვლილ პატრონთა მოსახსენებელს, რის შემდეგაც ყველა იქ დამსწრე, მორიგეობით ახსენებდა გარდაცვლილს და შესვამდა ლუდს.
ხატის მამულზე მოწეული ხორბლეული წმინდად ითვლებოდა. თუ ხატს საკუთარი ბეღელი ჰქონდა, მოსავალიც იქ ინახებოდა, თუ არადა, რომელიმე გამორჩეული სახლის ჭერხოში. ამ ხორბლეულის მოპარვა, მითვისება ან რამე ფორმით განიავება ყოვლად დაუშვებელი იყო. სახატე ხორბლის ძირითადი ნაწილით ხდიდნენ ლუდს, უპირველეს სარიტუალო სასმელს ყველა დღესასწაულისას. უმისოდ დალოცვაც ვერ ითქმებოდა.
ხატის მიწას იმ გათვლით ამუშავებდნენ, რომ რიტუალისთვის სალუდე მასალა საკმარისი ჰქონოდათ. თუ ხატი უმამულო იყო, მაშინ ხევისბერი მოუწოდებდა ხალხს და ამათ უნდა მიეტანათ ხატში თავისი წილი სალუდე ფორი, შეშა, წყალი და სხვ.
სალოცავში სხვადასხვა სარიტუალო დარბაზისა და სადგომის გვერდითაა სალუდე ნაგებობა: სიპი ქვისგან აგებული, ზოგან ორფერდა, ზოგან კი ბანური – სიპებითვე გადახურული. სალუდე-საქვაბეს აქვს ერთი შესასვლელი, საიდანაც შუქიც შედის. საქვაბეში გამართულია სპილენძის ორი დიდი ქვაბი. ქვაბს შემოწყობილი აქვს სიპი ქვები, იგი ჩაშენებულია და უძრავადაა, ამიტომ მის გამოსარეცხად შიგ ჩადიან და საგულდაგულოდ ხეხენ. ზოგან ქვაბი დიდი რკინის ჯაჭვით მსხვილ ძელზეა ჩამოკიდებული, მაგრამ გვერდებიდან მასაც ქვებით ამაგრებდნენ. ქვაბის ძირში შეშისთვის ადგილია დატოვებული. სადღეობო ლუდის სახარში ქვაბების ტევადობა 300-დან 700 ლიტრამდეა!
ზოგან ცალკეა და ზოგან სალუდეშივე საკოდე, სადაც ინახება ლუდის ჭურჭელი – ხისგან გამოთლილი სხვადასხვა ზომის კოდები, ქვაბები, ჩხუტები, ხის დიდი კოვზები, ლათბა ანუ გეჯა, რომელშიც ლუდი უნდა გაიწუროს და სხვ.
ხატის ყანებში მოწეული მარცვლეული ინახება ხატისვე ბეღელში, სადაც სხვადასხვა სათავსში იყრება დახარისხებული მარცვლეული როგორც ლუდის, ასევე ქადა-ხმიადებისთვის. ლუდს მთიელები ხდიან როგორც სარიტუალოდ, ასევე ოჯახისთვისაც.
ქართველი მთიელები ლუდს ძირითადად ქერისგან ადუღებდნენ. გამოხდისთვის უპირველესია ალაოს, ანუ ფორის მომზადება. ეს გულისხმობს ქერის მარცვლის დალბობას, დაღვივებას, გახმობასა და დაფქვას. გამხმარი ქერი წისქვილში მსხვილად დაიროშება, ტომრებში ჩაიყრება და ბნელ ადგილას შეინახება. ლუდის დუღებისთვის სამზადისი დღესასწაულამდე შვიდი-რვა დღით ადრე იწყება, რასაც ხევსურეთში “ქვაბების დაყრას” უწოდებენ, თუშეთში კი “ქვაბების შეკიდებას”. საუკეთესო პროპორციად მიიჩნევა ერთ საწყაო ფორის ფქვილზე ერთი საწყაო წყალი. თუმცა კი ხშირად ერთ წილ ფორს ორ წილ წყალს ასხამენ.
* * *
შერეულ მასას სალუდე ქვაბში განუწყვეტლივ ურევენ ჯოხით. მას ბოლოზე რკინის თხელი ფირფიტა აქვს დამაგრებული, მორევისას რომ სიმტკიცე ჰქონდეს. როცა წყალი და ფორი კარგად აირევა, ცეცხლს აანთებენ. ქერისა და წყლის ნაზავს გამუდმებით ურევენ, რათა ფქვილი არ შეიკოლტოს. ცეცხლიც ზომიერი უნდა იყოს, მასა რომ ნელ-ნელა ადუღდეს. ამას ყველაფერს აკონტროლებენ დასტურები. როცა მასა ადუღებისკენ წავა, “შეიბუჟღება”, მოიმატებს და თუ ადუღდა, ქვაბიდან გადმოსვლასაც დაიწყებს… სანამ ეს მოხდება, ლუდის მდუღებელი ამ ქაფიან მასას დიდი ხის კოვზით, ე.წ. კოშით მოხსნის და სხვა ქვაბში გადაიტანს. როცა ქაფი მთლიანად მოეხდება, ქერის წვენის მოთუხთუხე ზედაპირი გამოჩნდება, რითაც ზომიერი დუღილის პროცესი იწყება.
სალუდე მასა, როგორც წესი, დუღილისას ჯერ იმატებს და რომ არ დაიღვაროს, ზემოთა ნაწილი ცალკე ქვაბში გადააქვთ, შემდეგ რომ ისევ დაუმატონ. როცა მთლიანი მასა სასურველ დონემდე დავა, ხარშვა უნდა დასრულდეს. ქვაბს ცეცხლს გამოუნელებენ და წვენსაც გემოს გაუსინჯავენ. იგი მოტკბო, სქელი და წებოვანი უნდა იყოს.
ქვაბს ადროვებენ, რომ ნახარშის უხეშმა მასამ ძირზე დაიწყოს დალექვა. ზედა ნაწილი მალე ისე გაიწმინდება, რომ გაწურვა არც სჭირდება და პირდაპირ გადაიღებენ სხვა ჭურჭელში. ტკბილის მღვრიე ნაწილს კი წურავენ ძელზე ჩამოკიდებულ თხის მატყლის ტომრებში, რომლებიდანაც გაწურულ-გაფილტრული წვენი ხის ან სპილენძის გეჯაში – ლათბიში უნდა ჩავიდეს. თავდაპირველად წვენი თავისით გადმოდის, მაგრამ დარჩენილი სქელი მასა უკვე უნდა გამოიწუროს…
დადუღებულ და გაწურულ ტკბილს (სისწვენი, ზისწვენი) ჩაასხამენ ხელახლა გასუფთავებულ ლუდის ქვაბში და სვეს (სვიას) დააყრიან.
სვია უძველესი დროიდან ხარობდა საქართველოში, მაგრამ მთაში ის ძალიან ცოტაა. ხევსურები და ფშაველები მას ყიდულობდნენ ან ნატურალურ საქონელზე ცვლიდნენ. ძირითადად ქართლიდან, კახეთსა და ჩრდილოეთი კავკასიიდანაც კი მიჰქონდათ და კარგად გამომშრალს ინახავდნენ. ლუდი საუკეთესო მაშინ გამოვა, თუკი სვია ფორის რაოდენობის ნახევარი მაინც დაეყრება. ასეთი პროპორცია ლუდს “სიმწარესა და დათრობას” სძენს.
ქვაბებში ტკბილსა და სვიას კვლავ ადუღებენ, სანამ არ მოიხარშება და მზად არ იქნება საფუებლად. ლუდის გამოხდისას ფუება ყველაზე მნიშვნელოვანია – იმდენად, რომ აქამდე ჩამოთვლილ პროცედურებში ძირითადად დასტურები და შულტები მონაწილეობენ, სვიის ფუებას ხევისბერი წარმართავს. აქ უკვე შემოდის ერთგვარი მისტერიული სულისკვეთება, იმის აშკარა გამოხატულებით, რომ ფუება შეუძლია მხოლოდ იმ კაცს, ვინც ღმერთსა და ხალხს შორის შუამავალია. აქედან იკვეთება ლუდის, როგორც სარიტუალო სასმელის ხასიათი.
საფუვრად გამოიყენება ადრე მოდუღებული ლუდის ქაფი (ხევსურულად ჭიჭი, ფშაურად ჩამა, თუშურად წვერის თხლე). ხევისბერმა გამოცდილებით იცის, რა ტევადობის კოდს რამდენი საფუარი მოუნდება. საფუვრის სისწვენში შერევას ფშავ-ხევსურნი “შაყრას” უწოდებენ.
მესაფუვრე ხევისბერი ყოველი კოდის ასადუღებლად გამზადებისას უნდა განიბანოს – ლუდი სარიტუალო სასმელია, ამიტომ ლუდის გამომხდელი სუფთა უნდა იყოს სხეულითაც და სულითაც.
საფუარმიცემულ კოდებს სუფთა ფარდაგებს მჭიდროდ გადააკრავენ. ფუილი, ანუ ლუდის დუღილი ზამთარში ექვს-შვიდ დღეს გრძელდება, ზაფხულში კი ორი-სამი დღეც ჰყოფნის. კარგად ნადუღარ ლუდს ჭიჭი-ქაფი ზემოდან ადევს თხლად, ხოლო თუ კარგად ვერაა ნაფუები და დაწმენდილი, იმით მიხვდებიან, რომ ქაფი მაღლაა წამოსული და ლუდი – ამღვრეული. ასეთ შემთხვევაში კოდიდან ერთ ჩხუტ ლუდს ამოიღებენ, გააცხელებენ, უკანვე ჩააბრუნებენ და ერთი დღე-ღამის განმავლობაში ფუება უნდა დასრულდეს, ამის შემდეგ ლუდი უნდა დადგეს და კოდებიც გაიხსნება.
ხევისბერნი და დასტურნი ადიდებენ და ლოცავენ ლუდიან კოდს. მოაშორებენ ქაფს, ლუდს ვერცხლის სახუცო თასით ამოიღებენ და კოდთან დადგამენ. რამდენიმე სანთელს ერთად გადაახვევენ და კოდზე დააკრავენ. პატარა სანთლებს ვერცხლის ლუდიან თასს მიაკრავენ და ხევისბერი დაიწყებს მთავარმოწამის დიდებას. ლოცვის შემდეგ ლუდს მოსვამს, მერე წრეში დაატრიალებს და საბოლოოდ მასთან მისულს თავადვე გამოცლის.
ახალდადუღებული ლუდი საუკეთესო გემოვნებით გამოირჩევა. მთიელმა კარგად იცის ლუდის ფასი. მისი ცხოვრების ბედნიერი დღეები სწორედ ლუდს უკავშირდება. ერთი მისი ნატვრა ლუდის გამოულევლობაცაა: “დგომაც ქნა შავის ლუდისა, გათავდის – წესიმც არ იყვა”.
მთაში არა მარტო სარიტუალო დღესასწაულები, არამედ, ფაქტობრივად, ყველაფერი მნიშვნელოვანი ლუდს უკავშირდებოდა და ლუდით იყო განწმენდილ-გაპატიოსნებული – ვაჟიშვილის ძეობიდან დაწყებული, მოჩხუბარ-მოშუღართა შერიგებით დამთავრებული.
* * *
თითქოს აღარ იყო იმედი, რომ ქართველი მთიელი სალოცავში ზარებს დააჟღარუნებდა, სალუდეში ქვაბებს “დაყრიდა”, კოდებს დაავსებდა და ღვთის სადიდებელს წარმოთქვამდა, მაგრამ გადაიარეს ღვარცოფიანმა ქარიშხლებმა და ბარში ჩასუდრულმა თუშმა და ხევსურმა, ფშაველმა და მოხევემ თავისი სალოცავები გაიხსენა, აღარ დააყენა სახლში ლაშარის ჯვარის ჩვენებამ, აიკიდა მცირე ბარგი და კვლავ გაახმიანა შამბში ჩაყურსული ნასახლარები, სალუდეები, საკოდეები და დიდი სალოცავები.
მოვა თუ არა ათენგენობა-ათნიგენობების დღესასწაულები, ბარელები შეამზადებენ სურსათ-სანოვაგეს და მამა-პაპათა სალოცავებში გასწევენ. ვინ ცხენით, ვინ ხარ-ურმითა და ვინ მანქანებით…
სადღეობო სუფრებზე ღვინოც ბლომად ჩანს, მაგრამ ყველანი მოუთმენლად ელოდებიან “მშობლიურ” ლუდს, რომელსაც კეტგაყრილი დიდი ქვაბებით გამოიტანენ ახალგაზრდები. ხევისბერი მოკრძალებით შეამზადებს სახუცო კოჭობს, აუვსებენ უკვე ნაკურთხი ლუდით, ისიც ხატსა და ჯვარს თავს დაუდრეკს, დაამწყალობებს, კიდევ ერთხელ მოიხსენიებს სალოცავებს: კოპალას, იახსარს, ლაშარს, ჭიხალეს, წმინდა გიორგის, მთავარანგელოზს, დედა მარიამს… მერე სახუცო კოჭობს მაღლა ასწევს, ჯვარიონს ხატობას მიულოცავს და იწყება ხალხური დღესასწაულის ზეიმური დინება, სადაც სიუხვე, სიყვარული და ერთიანობის უძვირფასესი განცდაა…
ელდარ ნადირაძე
წყარო : ისტორიულ-შემეცნებითი ჟურნალი ”ისტორიანი” და http://www.kvirispalitra.ge
Comments
Post a Comment